فوبیا یا اختلال هراس (Phobia) نوعی اختلال اضطرابی است که با ترس شدید، غیرمنطقی و مداوم نسبت به یک موقعیت، شیء یا فعالیت خاص مشخص می‌شود. این ترس معمولاً منجر به اجتناب فعال از موقعیت یا شیء موردنظر می‌شود و عملکرد روزمره فرد را مختل می‌کند.
انواع فوبیا شامل: فوبیای خاص (مثل ترس از ارتفاع، حیوانات یا فضاهای بسته)، فوبیای اجتماعی (ترس از موقعیت‌های اجتماعی و ارزیابی دیگران) و آگورافوبیا (ترس از موقعیت‌هایی که فرار دشوار یا کمک‌رسانی ممکن نباشد) است.
علائم فوبیا شامل اضطراب شدید، تپش قلب، تعریق، لرزش، تنفس سریع، تهوع و اجتناب مداوم است. این واکنش‌ها معمولاً حتی زمانی که فرد می‌داند ترس غیرمنطقی است نیز بروز می‌کنند. فوبیا می‌تواند به کاهش کیفیت زندگی، اختلال در روابط اجتماعی و عملکرد شغلی یا تحصیلی، و بروز مشکلات روانی ثانویه مانند: اضطراب عمومی یا افسردگی منجر شود.
علل فوبیا ترکیبی از: عوامل ژنتیکی، زیستی، روان‌شناختی و محیطی هستند. تجربه‌های تروماتیک، یادگیری مشاهده‌ای و پاسخ‌های شرطی به موقعیت‌های ترسناک می‌توانند به شکل‌گیری فوبیا کمک کنند. تشخیص فوبیا بر اساس معیارهای DSM-5 و ارزیابی بالینی انجام می‌شود و شامل: شناسایی نوع فوبیا، شدت علائم، مدت زمان و تأثیر آن بر عملکرد روزمره فرد است.
درمان فوبیا شامل: روان‌درمانی، دارودرمانی و آموزش مهارت‌های مقابله‌ای است. درمان شناختی – رفتاری (CBT) با تکنیک‌های مواجهه تدریجی (Exposure Therapy) مؤثرترین روش شناخته شده است. مواجهه تدریجی شامل: مواجهه کنترل‌شده با شیء یا موقعیت ترس‌زا، همراه با حمایت درمانگر، کاهش پاسخ اضطرابی و افزایش توانایی فرد در مدیریت ترس است. دارودرمانی معمولاً شامل داروهای ضداضطراب یا داروهای ضدافسردگی در موارد شدید یا همراه با سایر اختلالات روانی است. این داروها به کاهش شدت علائم کمک می‌کنند، اما درمان اصلی روان‌درمانی است. آموزش مهارت‌های مقابله‌ای شامل: تکنیک‌های آرام‌سازی، تنفس عمیق، ذهن‌آگاهی و تغییر افکار منفی مرتبط با ترس است. این مهارت‌ها به فرد کمک می‌کنند اضطراب خود را کنترل کند و رفتارهای اجتنابی را کاهش دهد.
مطالعات نشان داده‌اند که؛ ترکیب درمان شناختی – رفتاری با تمرین مهارت‌های مقابله‌ای، بالاترین اثربخشی را در کاهش ترس و بهبود کیفیت زندگی بیماران مبتلا به فوبیا دارد.
در نهایت، فوبیا یک اختلال قابل درمان است و با استفاده از روش‌های علمی، حمایت خانواده و استمرار درمان، افراد می‌توانند ترس‌های شدید خود را مدیریت کرده و زندگی روزمره سالم و فعالی داشته باشند.
منابع:
۱. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). Washington, DC: APA.
۲. Antony, M. M., & Barlow, D. H. (2017). Handbook of Assessment and Treatment Planning for Psychological Disorders. 4th Edition. Guilford Press.
۳. موسسه مطالعات روان‌شناسی ایران. (۱۴۰۲). فوبیا و روش‌های مقابله با ترس. تهران: انتشارات روان‌آور