اعتیاد به معنای وابستگی جسمانی و روانی به یک ماده یا رفتار است که باعث ایجاد مشکلات جسمانی، روانی و اجتماعی در فرد می‌شود. اعتیاد می‌تواند شامل: مواد مخدر، الکل، داروهای تجویزی، قمار و سایر رفتارهای اجباری باشد.
ویژگی اصلی اعتیاد؛ ناتوانی فرد در کنترل مصرف یا رفتار، تمایل شدید به تکرار و ادامه آن حتی با وجود پیامدهای منفی است. این وضعیت معمولاً با تغییرات مغزی در سیستم پاداش و انگیزش همراه است. علائم اعتیاد شامل: تمایل شدید و وسواسی به مصرف، تحمل بالاتر و نیاز به مقدار بیشتر برای رسیدن به همان اثر، بروز علائم ترک در صورت قطع مصرف و کاهش کنترل رفتار است. همچنین، مشکلات روانی مانند: اضطراب، افسردگی و اختلالات خواب نیز شایع هستند. اعتیاد می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر زندگی فرد داشته باشد؛ کاهش عملکرد شغلی و تحصیلی، تعارضات خانوادگی، مشکلات اجتماعی و قانونی، و کاهش کیفیت زندگی از پیامدهای رایج هستند. علل اعتیاد ترکیبی از: عوامل ژنتیکی، زیستی، روان‌شناختی و اجتماعی است. عوامل ژنتیکی می‌توانند حساسیت فرد به مواد را افزایش دهند، در حالی که فشارهای روانی، مشکلات خانوادگی، اضطراب و افسردگی نیز ریسک ابتلا را بالا می‌برند.
تشخیص اعتیاد بر اساس معیارهای DSM-5 و ارزیابی بالینی انجام می‌شود و شامل: بررسی میزان مصرف، تأثیر آن بر زندگی فرد و علائم ترک و تحمل است. تشخیص زودهنگام نقش مهمی در پیشگیری از پیامدهای شدید دارد. درمان اعتیاد شامل: ترکیبی از مداخلات روان‌شناختی، دارودرمانی، حمایت اجتماعی و برنامه‌های توانبخشی است. درمان‌های روان‌شناختی شامل: رفتاردرمانی شناختی – رفتاری (CBT)، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT)، مشاوره انگیزشی و گروه‌های حمایتی هستند. دارودرمانی می‌تواند شامل: داروهای کاهش علائم ترک، داروهای کاهش میل مصرف و تثبیت‌کننده‌های خلق باشد. این مداخلات با هدایت پزشک و روان‌شناس به کاهش شدت وابستگی و جلوگیری از بازگشت کمک می‌کنند. حمایت خانواده و ایجاد محیط حمایتی نقش مهمی در موفقیت درمان دارد. آموزش مهارت‌های مقابله با وسوسه، مدیریت استرس و بهبود مهارت‌های اجتماعی نیز اثربخشی مداخلات را افزایش می‌دهد.
مطالعات نشان داده‌اند که ترکیب درمان دارویی و روان‌شناختی بیشترین اثربخشی را در کاهش مصرف مواد، کاهش عود اعتیاد و بهبود کیفیت زندگی دارد. برنامه‌های طولانی‌مدت پیگیری و مراقبت پس از درمان برای پیشگیری از بازگشت اعتیاد ضروری است.
در نهایت، اعتیاد یک اختلال پیچیده و چندعاملی است که با مداخلات علمی، حمایت خانواده و برنامه‌های درمانی جامع قابل مدیریت و درمان است. افراد با دسترسی به روش‌های درمانی مبتنی بر شواهد می‌توانند زندگی سالم‌تر، فعال‌تر و رضایت‌بخش‌تری داشته باشند.
منابع:
۱. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). Washington, DC: APA.
۲. National Institute on Drug Abuse (NIDA). (2022). Principles of Drug Addiction Treatment: A Research-Based Guide.
۳. موسسه مطالعات روان‌شناسی ایران. (۱۴۰۲). اعتیاد و روش‌های درمانی مبتنی بر شواهد. تهران: انتشارات روان‌آور